ГIемерисел мацIазулго гIадин, магIарул мацIалъулги лъаларо, байбихьараб заман, къо, моцI, сон, хIатта гIасруцин. ГIалимзабаз абула мацI байбихьулин жинда цIар лъуралдаса нахъеян. Гьедин батани, «магIарулал» абураб рагIиялъул магIнаги «магIарда ругел», «мугIрузулал» абураб рагIиялдасан бачIараб бугелъул, магIарул мацIалъулги мугIрузулги санал ращадал рукIине ккола. Масала: гIалимзабаз чIезабулеб буго, жакъасеб Хунзахъ районалъул, БакьагьечIиб росдада гьоркьобе унеб ЧIчIина мегIералъул нохъазада гIадамаз гIумру гьанжеялдаса 5000-6000 соналъ цебего гьабулеб букIанилан. Гьелдасан босанани, магIарул мацIалъул тарихги гьелдаса гьитIинаб букIине кколаро. Лъалев Аллагь вуго.
Амма доз бицунеб букIараб мацIги, жакъасеб мацIги, цIар «магIарул» букIараб батаниги, релълъараб букIинчIолъи хIакъаб буго. Релълъарал рагIаби хутIун ратизеги бегьула.
МацIазул тарихазухъ хал гьабураб мехалда, кинаб букIаниги мацI, цебе букIараб къагIидаялъ цIунун хутIун гьечIо. Гьел хисун руго заманабазда рекъон, гIумруялъулъ ккарал хиса-басиязда рекъон. Гьелъие рукIина бегьула гIемерал гIиллаби:
- гIумру гьабулеб бакIалда ккарал хиса-басиял;
- пачалихъал, гIорхъаби гIатIилъи яги къварилъи;
- рагъазул хIассилада;
- цого миллаталъул гIадамазда гьоркьорцин гIорхъаби лъугьун, нух реххун, гIемерал соназ батIа тIун хутIун, хурхенал лъугIиялъул хIассилалда;
- гIемерал мацIазул, гьелъул гIаксалда, хурхенал цIикIкIун гIаммаб яги бол мацIалде хIажалъи лъугьиналдалъун;
- батIи-батIиял мацIазул гIадамаз, пачалихъаз ханлъи, жидедаго тIад кверщел бахъиялдалъун;
- даран базаралъул хурхенал цIикIкIиналдалъун, гIадамал цоцахъе хьвадун, доба рагIараб анибе босун, аниб рагIараб добе босун хъвадиялдалъун;
- цIи-цIиял жал рахъун, лъай гIакълу цIикIкIун, гIелмаби цере тIеялдалъун;
- аварагзаби рахъун, динал тIиритIиялдалъун.
ГIемерал нухал ратана Аллагьасда, мацIазул гIелмаби церетIеялъе, мацIал бечелъиялъе ва цоцоял тIагIиналъе, тIагIаразул рагIабаз нахъе хутIарал бечед гьариялъеги.
Дунялалда бацIцIадаб цониги магIдан, гIарац, месед, махх гьечIеб гIадин, рацIцIадал, чияр рагIаби росичIел мацIалги гьечIо. Цояз дагь, цогидаз цIикIкIун, киналго мацIаз росана гьел. МацIал цере тIуна жалго мацIазул жанисел хисабасиязги. Чияр рагIаби бищун дагь росараллъун рикIкIунеб гIараб мацIалъулъцин ратула гьел. Хасго гьанжесеб литературияб мацIалда. Амма гьез батIиял мацIаздаса рачIарал рагIаби жидерго мацIалъул хаслъиялда рекъезарула, жидерго гьечIел гьаркьалги, хIарпалги жидерго мацIалде гъорлъе рачунаро. Семитазул мацI хIисабалда, гьелде асар ккана иврит, аккадал, арамеял абурал ва цогидалги мацIазул.
ГIараб мацIалда гъорлъ ккарал хисабасиязухъ ралагьун, гьеб бикьула I. некIсияб (исламалда цебесеб, жагьилиялъул заманалда букIараб), 2. классикияб (Къуръаналъулгин хIадисазул) ва 3. гьанжесеб адабияталъулаб (литературияб) мацIазде. Гьеб малъичIого, руго гIемерал лагьжаталги (диалектал).
Ингилис мацIалда гъорлъги ккана гIемерал хиса-басиял. Гьезги бикьула мацI I. некIсияб ингилис мацI, 2. жакъасеб Англиялъул ингилис мацI 3. Америкаялъул ингилис, 4.Австралиялъул ингилис ва цогидалги мацI хIалтIулел улкабазда ккарал хиса-басиязда рекъон. ГIурус ва бакътIерхьул улкабазул мацIаз, хасго ингилис, немец, паранг, испан ва цогидалги мацIаз гIемерал рагIаби росана, дунялалдаса тIагIараб латин, ва тIагIинчIониги, греказул мацIаздасан.
гъорлъ цIакъ гIемерал «чияр» рагIаби рукIинги киназдаго лъала. ХIатта I00 азаргоялдаса цIикIкIараб рагIи бугеб батIиял мацIаздаса рачIарал рагIабазул гIурус словарь (Словарь иностранных слов) букIиналъги гIемераб жо бицуна. Школазда цIаларал цIалдохъабаздацин бичIчIула «Слово о полку Игореве» - ялъул некIсияб гIурус мацIги, жакъасеб мацIги цого жо гуреблъи.
Нилъерго магIарул мацIалде тIад руссани, нилъерго кьварарал кьурабазул, мугIрузул тIабигIаталъул махI бугел нилъерго рагIабазда цадахъ данд чIвала перс, турк, гIараб, гIурус ва цогидалги гIемерал мацIаздасан, хIатта дарги, тум, лъарагI, лезги мацIаздасан рачIарал рагIаби. Нилъер рагIаби цогидазги росиларищха. Гьелъул гIайибги лъидаго гьечIо, гьеб мацIазул мукъсанлъиги гуро. Щибаб мацIалъулъ ратула жидерго тIокIлъабиги, мукъсанлъабиги. Кинаб мацI лъикIаб – тIокIабилан зама-заманалдасан баккулеб, цо-цоязда тIехI бараб бачида рагъгIанги чIалгIунареб бахIсги, питна къваригIаразул, мацI гурони тIокIаб тIокIлъи жиделъго бихьуларезул, бахIс буго.
Щибаб мацIалъул ихтияр буго, жидерго мацIалъул тIокIлъаби ралагьизеги, гьеб лъазабизеги. Щивасул ихтияр буго, дицани абила тIадабцин бугин, жиндирго мацI бокьизеги, гьеб бищун лъикIаб бугилан рикIкIинеги. Щивасе жиндирго хирияй эбел дунялалда бищун лъикIай йикIунелъулха. (Гьаниб магIарулаз Расул ХIамзатовасул «Авар мацI» абураб кечI ракIалде щвезабе.) Кинха бокьилареб магIарул мацI, магIарул мацIалда «эбел» абураб рагIиги бугони, эбелалъ рахь хахизабун, кваназавун, гIодов ккани тIаде вахъинавун, кIудиявги гIун вугони. Гьединго магIарул мацIалда «хинкI» абураб рагIиги бугони, гьел хинкIал кванан гIумруги ун бугони, гьелъ чIаголъи кьун гIунги вугони. ХинкI абураб рагIи, цогидал мацIазцин босараб, магIарул рагIи букIиналда дир щаклъи гьечIо. Гьеб магIарулаз хIалтIизабулеб буго кицабалъги: «Щиб бихьаниги хинкIикълъи бихьугеги», кочIолъги: «ХинкIал цIикIкIарасул цIар буго гьанже». Гьединабго магIарул махI буго: хIерч, гъуд, гIучI, чIимгIа, чIабар, кьуру, хъинс, кьабгIе, рокьи, кьал, кьаву, цIа, цIва, цIцIан, цIум, цIул ва гьел гурелги гIемерал рагIабазда. ГIадамазда цIарал росаниги: ГъалбацI, ИтаркIу, Хъергъу, КIилъилай, ГарацIилав, Бисав, Чирахъилав, Чункъ ва гьел гурел цогидалги магIарул цIарал руго. Пуруц, балулагьин, рукь, гIанкIва, гъологIучI, гъалдибер, кини, лолен гIадал рагIаби, хIалтIизаруларелъул, гьанжесел гIолилазда кIочон толелги руго. Гьанжесеб техникаялъул цебетIеялъухъ балагьани, рес буго, жакъа жеги хIалтIизарулел ва лъалел, ручкIа, къалам гIадал рагIабицин кIоченеги. Лъалел гьечIо жакъа гIолилазда, щакъитIел, щакъи, щакъи цIцIулеб кагъат гIадал рагIаби. КIоченчIого букIине бегьула «хъвай, хъвазе» абурал рагIаби. Гьел магIарулазул кидаго рукIана. Инсанас щиб букIаниги сунда букIаниги хъвазабураб мехалъ лъугьараб лъалкIалдаги «хъвай» абураб цIар тана. Гьеб хъвагIазе ккараб мехалъ «хъвай-хъвагIай» абун бачIана. Гьеб бачIана квер хъваялдасан, кодоб щиб ккун хъваниги батIалъи гьечIого. Хъвазе рес букIана къвакIараб ганчIица хIучч цIан, сурат гьабун, тIилица хIучч цIан, яги лахI хъван, гач хъван, хIатI хъван, Исламги, гIарабалги рачIаралдаса хъвазе байбихьана къалмица. «Къалам абураб рагIи гIарабаз, гьездасан босун магIарулазги хIалтIизабулаан «ручкIа» абураб магIнаялдаги. Масала «муцIидал къалам», «щакъидал къалам», «цIулал къалам». Хадуб жибго къаламалда абизе гьебги тун, хIалтIизабизе байбихьана «ручкIа» абураб рагIи. Гьелдасан босун хъвавул алаталда гуребги магIарулаз, хьагил, галил гIоркьалдаги, нуцIил кверкъелалдаги, кквезе бегьулеб щинаб жоялда «ручка»-ян абизе байбихьана. Цо-цоязда ккана, гьеб хIакъикъияб нахъеккей, жидерго цебетIейилан. ГIурус мацIалъул тIадецуй цIикIкIиндал, нилъехъа «къалам» абураб рагIицин бахъизе дагьаб хутIана. ГIемераз гьелъул бакIалда «каранш» абун абулаан. ГIемер рукIана, цере умумуз хIалтIизарулел рукIарал рагIабиги кIочене тун, гIурус рагIаби хIалтIизариялъул хIужаби. Амма гьанже гIараб мацI лъазабулел гIемерлъидал ва диналъе эркенлъи щведал, цо-цо гIараб рагIаби тIад руссунелги руго. Абизе бегьула, магIарул мацI, тIубан мацIалда гъорлъ щулалъарал гIурус рагIабиги хутIун, цо рекъовутIе бачIинеб бугилан.
Араб гIасруялъул лъабкъоабилел сонал рукIанин ккола: «Эркенлъи», «Америкаялъул гьаракь» радиостанцияз, къанагIат рукIаниги магIарул мацIалда кIалъаял кьолаан. Гьел хъуй гьабун хвезеги гьарулаан, гьоркьо-гьоркьоб борчIунги бачIунаан. Диктор магIарул мацI хисараблъи лъаларев чи вукIараб къагIидаха, цо нухалъ дида рагIана гьез кьолеб гьадинаб жумла (предложение): «Щимали Къавкъазалъул мугIрузулаб пачалихъалъул Аслияб къануналъул цо чанго маддаялда хъван букIана Къавкъазалъул халкъалъе сиясиялги икътиссадиялги эркенлъаби кьеялъул хIакъалъулъ» абун. ГIараб мацI лъалев инсудаги гьикъун дида гьелъул магIна бичIчIана. Амма магIарулазда гьоркьор гьелъул магIна босизе кIолел чагIи дагь рукIана. БичIчIизе ккани гьебго жумла гьезда абизе кколаан гьадин: «Северияб Кавказалъул Горский республикаялъул Коституциялъул цо чанго статьяялда хъван букIана Кавказалъул халкъазе политикиялгин экономикиял эркенлъаби кьеялъул хIакъалъулъ» абун. Гьеб мехалъ дица пикру гьабуна, цересел умумузда, щибдай бичIчIилаан дица гьанжесеб киназдаго бичIчIулеб магIарул мацIалда абуни: «Колхозалъул председатель, бригадиргун цадахъ полуторка машинаялдаги рекIун фермаялде ана» жумла (предложение). Гьезда бичIчIизе рес букIана цо сундаялиго рекIун ин. ТIокIаб жо гьезда бичIчIизе рес букIинчIо. Гьанже нусго соналдасанги гьеб тIубан бичIчIулареблъун букIине рес буго. Гьедин хисардулеб, цIилъулеб, гьелдаго цадахъ басралъулеб жо буго мацI. Гьеб батIаго гIажаиблъи гьабизе ккараб жоги гуро.
ГIажаиблъи гьабизе ккараб жо буго, чияр рагIи мацIалде гъорлъе бачунаго, рагIи жиб гъорлъе ккараб мацIалда рекъон хисичIого, гьелъул къануназе мукIурлъизабичIого бачин. Исламалде вачIарав чияс исламияб цIар боси беццула, БатIияб культураялъул гIадамазде гъорлъе ккараб мехалъ гьезул культураялъул адаб гьабичIого рес букIунаро. Чияр мацIалъул рагIи, щибго хисичIого магIарулазе абизе захIматаб хIалалъ гъорлъе бачин, нилъерго адаб тейлъун ккола. МацIалъ тIалаб гьабухъе, магIарул мацIалъул хаслъиялда рекъон абизе ккела магIарул мацIалде гъорлъе бачIараб рагIи. Амма араб гIасруялда гьелъие квалквал гьабуна, гIурус рагIи гIурусаз абухъе абизеги хъвазеги ккелин абураб сиясияб тIадкъаялъ, тIадецуялъ (политический заказ).
ГIараб малъулеб, революциялдаса цебесеб заманаялъ гьедин букIинчIо. ГIарабазул [ф] гьаракь гурони, [п] гьаракь букIинчIо. ГIасраби халалъухъе магIарулазда ракIалдецин ккечIо гьеб гьаракь, яги гьеб бихьизабулеб батIияб хIарп магIарул мацIалде, алипбаялде гъорлъе бачине. Амма гIурус хIарпазде алипба сверизабурабго гIурус «ф» хIарпалъе гIоло, магIарул алипбаялде гьоркьобе «ф» хIарпги бачана, магIарулазда букIинего букIинчIеб [ф] гьаракьги бахъизабуна. ГIарабалдасан «гIарафат» рагIулеб букIаниги, магIарулаз «гIарапат» - ан гурони абичIо ва хъвачIо. ГIарабазул «фил» абураб рагIи магIарулазул «пил» лъугьана. ГIурус мацIалдасан рачIарал «фабрика», «фуфайка», я хъвазе, я цIализе бегьичIо гьединго гурони. Мисалал гIемер рачине бегьула. ГIараб мацIалде бачIараб «компьютер» абураб рагIи гьез «камбаютар» - алде сверизабуна, амма нилъее хисизабизе бегьичIо. ГIалимзабазе хIажат буго, батIиял мацIаздасан рачIарал рагIаби магIарул мацIалда хIалтIизабиялъул гIелмуялда тIад хIалтIизе ва магIарул мацI малъулезе ва лъазабулезе мухIканаб орфографиялъул словарги бахъизе.
Жидецаго гIурусазги хисизарула гури жидер мацIалде рачIарал чияр рагIаби. Масала: перс мацIалдасан гIурус мацIалде бачIун буго «зиян» абураб рагIи. ГIурусаз гьелъул «изъян» гьабун буго. МагIарулазги гьелда «зиян» абун абула. Цойги гIурус мацIалда «абу» - эмен абураб рагIиялде гьебго «зиян»ги жубан, хисизабун, «обезьяна» гьабун буго. Жидерго мацIалдаса тIалаб гьабулареб жо нилъер мацIалдаса тIалаб гьаби битIун бугин абизе дида кIоларо.
ХIасил гьабун абуни, мацIазде гъорлъе чияр рагIи, хIажалъи букIаго, бачIинчIого чIоларо., амма гьеб мацIалъулъ рекъон ккезе ккола. ХIажат букIаго, чияр рагIаби гъорлъе рачIин, мацIалъул мукъсанлъиги кколаро, мацI бечед гьаби ккола. Бицен букIана мунагьал чураяв ГIабасил МахIамадица магIарул мацIалъул баян-словарь хъван бугилан. Гьеб бахъун хIалтIизабизе рес щвани, гьелъги бечед гьабилаан магIарул мацI. БатIиял мацIаздасан магIарул мацIазде рачIарал рагIабазулги словарь бахъизе лъикI букIинаан. Гьеб бахъулаго, дица абиларо, магIарул мацIалда гъорлъа, нилъ «рокьун» нилъехъе бачIараб «ф» хIарп ва дандрекъон кколеб гьаракь бачахъеян. Биччанте букIине, амма мухIкан гьабизе ккела, гIурусалдасан рачIарал рукIа, гIараб мацIалдасан рачIарал рукIа, кинал рагIабазулъ «ф» хъвалеб, киназулъ «п» хъвалебали. Масал Дагъистаналъул халкъияй поэтесса Фазул цIар, гьанже, гьейги чIаго гьечIеб мехалъ хисизе рекъон гьечIо. Гьеб нилъехъе бачIана гIараб «Умму-л-фазлу», ай, «хиралъи, тIадегIанлъиялъул эбел» абураб магIнаялъул цIарлъун.
Гьеб цIарги хисхисизабун лъугьана: Умалгьазу, Умалпазу, Умалпазлу, Умагьазу, Пазу, Гьазу, Фазу гIадал цIарал. Диниял рагIабиги руго нилъеца хIалтIизарулаго «ф» хIалтIизабуни бусурбанчиясда рекъолел. Масала: фарз, гъафур, ГIарафа (мегIер хIисабалда) ва гь.ц. Амма пайда, питна, пил, пулан гIадинал рагIаби магIарул мацIалда гъорлъ [п] гьаракьалдалъун щулалъун руго, гьедин хъвазеги ккела.
Дир пикру буго «ф» гуребги [п] гьаракьги цебе магIарулазул букIун батуларилан. Словаралда хъварал гIемерисел «п» хIарпалдалъун байбихьулел рагIаби руго чияр, перс, гIараб, турк, гIурус ва цогидалги мацIаздасан рачIарал. МагIарул «п»-ялдасан байбихьулеб кинаб рагIи босаниги, гьеб хисизе бегьула «гь» хIарпалдалъун ва дандрекъолеб [гь] гьаракьалдалъун: пер – гьер, партал – гьартал, пири – гьири, пурщина – гьурщина, пиштIи – гьиштIи, партIизе –гьартIизе, пагьла –гьагьла, палгъазе – гьалгъазе. ГIемераз гьел «гь» гьаракьалдалъун абизецин абула. Гьелъулъги, кинал рагIаби кин абилебали гIалимзаби тIад хIалтIун мухIкан гьабизе ккела.
МагIарул мацIалда тIад гьабулеб хIалтIи гIалимзабазги чучлъизе тани, малъиялъул хIалтIи учителзабазги чучлъизе тани, бициналъул суалалде умумузги кIвар кьечIони, магIарул шагIирзабазул тIахьал библиотекабаздасаги, гIадамазухъаги росун музеязде кьезе ккелаха. Нижер умумузда гьадаб хъвараб жоги бичIчIулеб букIун бугохаян лъималазул лъималазги, хадусел гIелазги абизегIаги букIине. Аллагьас лъикIаб хъван батаги! Амин!
Автор: Шамил МухIидинов
Баяналъул кьучI: Казият "Миллат". МахIачхъала
